آیه 17 سوره قلم

إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّها مُصْبِحِينَ «17»

إِنَّا بَلَوْناهُمْ‌: بدرستى كه ما آزموديم اهل مكه را به بلاى قحط بعد از آنكه ايشان را نعمت زياد داده بوديم. قحط و غلا به مرتبه‌اى رسيد كه استخوانهاى آدميان و چهارپايان را خوردند. حق تعالى فرمايد: ما ايشان را به اين بلا مبتلا نموديم كه آيا ايشان متنبه مى‌شوند يا نه، كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ: چنانچه‌

جلد 13 - صفحه 269

آزمايش كرديم اصحاب باغ صرفان را.

شرح واقعه: از ابن عباس نقل شده: مرد صالحى در دو فرسخى صنعا، باغى داشت مشتمل بر درختان خرما و به رهگذر واقع شده بود. و ايشان را از آن منع ننمودى، و در روز چيدن، فقرا بخواندى و بساطى در زير درخت بيفكندى، و هر ميوه كه به اطراف افتادى يا ضايع بودى، به آنها دادى، و ده يك از حاصل نيز به آنها قسمت كردى. و چون آن مرد فوت نمود، باغ به ارث به سه پسر او رسيد.

گفتند: اگر مثل پدر كنيم، معيشت بر ما تنگ شود. در وقت ميوه، فقرا به عادت سابقه آمدند. آنها گفتند: هنوز وقت چيدن نيست. پس اتفاق كردند در شب، سه برادر كه تمام ميوه‌ها را به چينند. پس بدين قصد با هم سوگند خوردند، چنانچه فرمايد: إِذْ أَقْسَمُوا: زمانى كه قسم خوردند، لَيَصْرِمُنَّها مُصْبِحِينَ‌: هر آينه ببرند ميوه‌ها را در حالتى كه صبح كنندگان باشند، يعنى بامداد اين كار كنند.

إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّها مُصْبِحِينَ «17» وَ لا يَسْتَثْنُونَ «18» فَطافَ عَلَيْها طائِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَ هُمْ نائِمُونَ «19» فَأَصْبَحَتْ كَالصَّرِيمِ «20» فَتَنادَوْا مُصْبِحِينَ «21»

أَنِ اغْدُوا عَلى‌ حَرْثِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صارِمِينَ «22» فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ يَتَخافَتُونَ «23» أَنْ لا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ «24» وَ غَدَوْا عَلى‌ حَرْدٍ قادِرِينَ «25» فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ «26»

بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ «27» قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ «28» قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ «29» فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ يَتَلاوَمُونَ (30) قالُوا يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا طاغِينَ (31)

عَسى‌ رَبُّنا أَنْ يُبْدِلَنا خَيْراً مِنْها إِنَّا إِلى‌ رَبِّنا راغِبُونَ (32) كَذلِكَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ (33)

ترجمه‌

همانا ما آزموديم آنها را همچنانكه آزموديم صاحبان آن باغ را

جلد 5 صفحه 250

هنگاميكه سوگند ياد كردند كه به‌چينند ميوه آنرا البته با آنكه باشند صبح كنندگان‌

و انشاء اللّه نميگفتند

پس دور زد بر آن باغ بلاى دور زننده‌اى از جانب پروردگارت با آنكه بودند آنها خفتگان‌

پس گرديد مانند باغى كه ميوه آن تمامى چيده شده‌

پس صدا كردند يكديگر را با آنكه بودند صبح كنندگان‌

كه بامداد بيرون آئيد بر كشت خود اگر هستيد ميوه چينندگان‌

پس روان شدند با آنكه آنها آهسته سخن ميگفتند

كه بايد وارد نشود در آن امروز بر شما فقيرى‌

و صبح روان شدند بقصد منع فقراء با آنكه بودند توانايان‌

پس چون ديدند آنرا گفتند همانا ما گمشدگانيم‌

بلكه ما بى‌بهرگانيم‌

گفت بهترين آنها آيا نگفتم بشما كه چرا تسبيح نميكنيد

گفتند منزّه است پروردگار ما همانا ما بوديم ستمكاران‌

پس رو كردند بعضيشان به بعضى با آنكه ملامت ميكردند خودشان را

گفتند اى واى بر ما همانا ما بوديم سركشى كنندگان‌

اميد است پروردگار ما عوض دهد بما بهتر از آنرا همانا ما بسوى پروردگارمان اميدوارانيم‌

اينچنين است عذاب اينجا و هر آينه عذاب آخرت بزرگتر است اگر بودند كه ميدانستند.

تفسير

قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه اهل مكّه مبتلا شدند بگرسنگى چنانچه مبتلا شدند صاحبان باغ و آن باغى بود در دنيا از باغات يمن كه برضوان خوانده ميشد و فاصله آن از صنعاء نه ميل بود و نيز نقل نموده كه از ابن عباس پرسيدند آيا گناه موجب محروميّت از روزى ميشود جواب گفت قسم بخدا اين واضح است خداوند آنرا در سوره ن و القلم ذكر فرموده و آن آنستكه مردى باغى داشت كه حقوق فقرا را از محصول آن كاملا ميپرداخت و چون او فوت كرد آن باغ به پنج پسرش ارث رسيد و در آنسال كه پدرشان از دنيا رفت آن باغ از هر سال بيشتر محصول داشت و پسرها خوشحال شدند يكروز بعد از نماز عصر كه براى تفريح آنجا رفته بودند زيادى ميوجات آنرا مشاهده نمودند و موجب طغيان آنها شد و بعضى از آنها ببعض ديگر گفتند پدر ما پيرمرد و خرفت شده بود خوب است ما متعهّد شويم امسال چيزى بفقرا ندهيم تا مستغنى شويم و در سنوات آتيه برسم سابق عمل خواهيم نمود و چهار نفر از آنها باين امر راضى شدند و پنجمى كه خداوند او را

جلد 5 صفحه 251

اوسط خوانده غضب نمود پرسيدند كه اوسط آنها در سن بود گفت خير كوچكتر از همه بود بر حسب سنّ و بزرگتر بحسب عقل و اوسط قوم بهتر آنان است و او برادران خود را نصيحت نمود كه بطريقه پدرتان باقى باشيد بهتر است و آنها دست تعدّى بسوى او دراز نمودند و زدند او را بحدّيكه يقين كرد اراده كشتن او را دارند ناچار تمكين نمود پس رفتند در منازلشان و قسم خوردند كه صبح بروند و محصول باغ را برداشت نمايند و كلمه انشاء اللّه تعالى را كه مشتمل بر استثناء است بر زبان جارى ننمودند پس خدا مبتلاشان نمود باين گناه و حائل شد ميان آنها و آن رزق و اين آيات را تلاوت نمود تا فأصبحت كالصّريم و آنرا تفسير نمود بمحترق اوّلا و بشب تار كه ابدا روشنى در آن يافت نشود ثانيا باز آيات بعد را تلاوت نمود تا رسيد به و هم يتخافتون پرسيدند مراد از تخافت چيست جواب داد آهسته صحبت كردن است كه كسى نشنود اين خلاصه منقول از ابن عباس است و تتمّه مختصرى دارد كه ذكر نشد و بنابراين مفاد آيات شريفه آنستكه خداوند مبتلا فرمود اهل مكّه را چنانچه مبتلا فرمود صاحبان باغ معهود را وقتى كه قسم ياد نمودند كه بچينند ميوجات آنرا در صبحگاه و انشاء اللّه نگفتند پس آفتى بر آن باغ رسيد از جانب پروردگار تو اى پيغمبر در وقتى كه صاحبان آن در خواب بودند پس گرديد آن باغ مانند آنكه ميوجات آن چيده شده بطوريكه چيزى از آن باقى نمانده يا گرديد مانند شب تاريك بسوختن و سياه شدن پس صاحبان باغ يكديگر را صبح خبر كردند كه بيائيد برويم سر محصول خودمان آنرا برداشت نمائيم اگر عازم اين كار هستيد پس رفتند و محرمانه با هم صحبت مينمودند كه نبايد امروز احدى از فقراء را در باغ راه داد و صبح آنروز كه وارد باغ شدند عازم بر محروم نمودن فقراء بودند بطوريكه گويا جز بر محروم نمودن قدرت ندارند يا تصميم داشتند كه تمام قدرت خودشان را در منع آنها اعمال نمايند و وسائل آنرا آماده نموده بودند غافل از آنكه قدرت خداوند فوق قدرتها است و زمينه اعمال قدرت آنها را از بين برده و محصول باغ از دست رفته و جز حرمان نصيبى براى آنها نمانده است و بعضى گفته‌اند مراد آنستكه صبح بباغ آمدند با عزم بر منع فقرا بگمان‌

جلد 5 صفحه 252

آنكه قادرند بر برداشت تمام محصول خودشان و ممكن است اينمعنى از ذيل منقول از ابن عباس كه ذكر نشد استفاده شود در هر حال اوّلى كه باغ را ديدند نشناختند و گفتند ما راه را گم كرديم و بعد از تأمّل فهميدند كه گم نكردند بلكه باغ سوخته و گفتند ما محروم شديم از منافع باغ براى قصد خيانت بفقراء و اعقل و اعدل و بهتر از همه آنها گفت من نگفتم چرا تسبيح و تنزيه نميكنيد خدا را از خلف وعده چون او ضامن روزى بندگان شده و وعده داده كه هيچ كس را بى‌رزق نگذارد و شما از خوف فقر قصد منع فقرا را از حقوق خودشان نموديد يا چرا ياد خدا نمينمائيد بشكر و صبر بر سهم خودتان از باغ و اداء حق فقرا و آنها تنزيه خدا و اقرار بظلم خودشان كردند و يكديگر را ملامت نمودند چون بعضى آمر و بعضى مؤيّد و بعضى راضى بودند و يكنفر ناراضى در اين امر بود و در خاتمه همگى با تضرّع و زارى روى نياز بدرگاه كارساز آورده خودشان را ملامت بر تجاوز و تعدّى از حق و طغيان و سركشى از امر خدا نموده و او را مبرّى از جور و ستم دانسته توبه جدّى كردند و از خدا خواستند كه عوض آن باغ باغ بهترى بآنها عنايت فرمايد با آنكه اميدوار بودند بكرم او و راغب بودند باطاعت اوامرش و گفته‌اند خداوند توبه آنها را قبول و باغ بمراتب بهترى عوض بآنان كرم فرمود در اسرع اوقات كه منتظر آن نبودند و از امام باقر عليه السّلام روايت شده كه گناه بنده موجب دفع رزق ميشود و باين آيات استشهاد فرموده خدا ميفرمايد اين عذاب و امثال آن عذاب دنيوى خدا است در مقابل تخلّف از اوامر او و عذاب آخرت بمراتب شديدتر است اگر بدانند شدّت و حدّت آنرا و آنكه عذاب دنيا در برابر آن هر چه باشد هيچ است و نميدانند مردم كه چه قدر مهمّ است و الا معصيت خدا را كمتر مينمايند معصيت كاران.

إِنّا بَلَوناهُم‌ كَما بَلَونا أَصحاب‌َ الجَنَّةِ إِذ أَقسَمُوا لَيَصرِمُنَّها مُصبِحِين‌َ «17»

محققا ‌ما مبتلا كرديم‌ ‌اينکه‌ منافقين‌ ‌را‌ همان‌ نحوي‌ ‌که‌ مبتلا كرديم‌ اصحاب‌ باغستان‌ ‌را‌ زماني‌ ‌که‌ قسم‌ خوردند اينكه‌ ‌در‌ صبحگاه‌ بروند و ميوه‌هاي‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌آن‌ جدا كنند و اخذ كنند.

شرح‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ و آيات‌ ‌بعد‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌: شيخي‌ ‌بود‌ ‌با‌ سخاوت‌ و باغستاني‌ داشت‌ ‌که‌ ميوه‌ فراوان‌ داشت‌ و ‌آنها‌ ‌را‌ بفقرا بذل‌ ميكرد و ‌اينکه‌ باغستان‌ ‌در‌ طرف‌ يمن‌ ‌بود‌، ‌در‌ خبر ‌از‌ حضرت‌ باقر (ع‌) ‌است‌ ‌که‌ نه‌ ميل‌ ‌از‌ يمن‌ دور ‌بود‌ و ‌اينکه‌ شيخ‌ پنج‌ پسر داشت‌ و چون‌ شيخ‌ وفات‌ كرد ‌پس‌ ‌از‌ وفاتش‌ پسران‌ ‌او‌ آمدند ‌براي‌ تماشاي‌ ‌اينکه‌ باغستان‌ ديدند پر ‌از‌ ميوه‌هاي‌ گوناگون‌ بيش‌ ‌از‌ آنچه‌ ‌در‌ زمان‌ حيات‌ پدرشان‌ ‌بود‌.

گفتند: پدر ‌ما پير مرد كم‌ شعور بي‌ عقل‌ ‌بود‌ ‌که‌ تمام‌ ‌اينکه‌ ميوه‌ها ‌را‌ بفقرا ميداد ‌ما ‌خود‌ ‌هر‌ كدام‌ عيال‌ وار هستيم‌ و احتياج‌ داريم‌، و قسم‌ ياد كردند ‌که‌ فردا صبح‌ مي‌آييم‌ و ‌اينکه‌ ميوه‌ها ‌را‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ درختان‌ جدا ميكنيم‌ و ‌خود‌ بمصرف‌ ميرسانيم‌ فقط يك‌ نفر ‌آنها‌ ‌که‌ اعقل‌ ‌از‌ بقيه‌ ‌بود‌ مخالفت‌ كرد ‌او‌ ‌را‌ اذيت‌ كردند ناچار موافقت‌ كرد. شبانه‌ خداوند آفت‌ فرستاد تمام‌ ميوه‌ها ‌را‌ ‌از‌ ‌بين‌ برد ‌ يا ‌ سوزاند ‌ يا ‌ سياه‌ شد ‌ يا ‌ فاسد گرديد.

صبحگاهان‌ ‌که‌ آمدند و ديدند ‌که‌ ‌از‌ ‌بين‌ رفته‌ و فاسد ‌شده‌ آنكه‌ مخالفت‌ كرده‌ ‌بود‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ملامت‌ كرد ‌که‌ مگر ‌من‌ بشما نگفتم‌ ‌که‌ جلوگيري‌ ‌از‌ حقوق‌ الهي‌ ‌در‌ حق‌ فقرا نكنيد نشنيديد بكلي‌ ‌از‌ دست‌ داديد.

خداوند حال‌ ‌اينکه‌ منافقين‌ ‌را‌ تشبيه‌ باين‌ قضيه‌ فرموده‌ ‌که‌ فرداي‌ قيامت‌ مشاهده‌ ميكنند ‌که‌ تمام‌ اعمال‌ ‌آنها‌ فاسد و ‌از‌ ‌بين‌ رفته‌ ‌که‌ ‌در‌ جاي‌ ديگر ميفرمايد: وَ قَدِمنا إِلي‌ ما عَمِلُوا مِن‌ عَمَل‌ٍ فَجَعَلناه‌ُ هَباءً مَنثُوراً فرقان‌ آيه 25. بپردازيم‌ بتفسير آيات‌.

جلد 17 - صفحه 135

إِنّا بَلَوناهُم‌ ‌ما ‌اينکه‌ منافقين‌ ‌را‌ مبتلا كرديم‌ ‌که‌ كليه‌ اعمال‌ ‌آنها‌ ‌را‌ هباء منثورا نموديم‌.

كَما بَلَونا أَصحاب‌َ الجَنَّةِ همان‌ نحوي‌ ‌که‌ مبتلا كرديم‌ اصحاب‌ باغستان‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌آن‌ پنج‌ نفر اولاد ‌آن‌ شيخ‌ بودند و ‌آن‌ باغستان‌ بميراث‌ ‌پس‌ ‌از‌ فوت‌ پدرشان‌ بآنها منتقل‌ ‌شده‌ ‌بود‌ و صاحبان‌ ‌آن‌ باغستان‌ بودند.

إِذ أَقسَمُوا شبانه‌ عهد و ميثاق‌ و قسم‌ ياد كردند.

لَيَصرِمُنَّها مُصبِحِين‌َ صرم‌ بمعني‌ قطع‌ و جدايي‌ ‌است‌ ‌يعني‌ ميوه‌ها ‌را‌ ‌از‌ درختان‌ جدا ميكنيم‌ مصبحين‌ چون‌ صبح‌ ميكنيم‌ ‌يعني‌ ‌در‌ شب‌ قسم‌ و عهد و ميثاق‌ گرفتند ‌که‌ چون‌ صبح‌ كرديم‌ ميرويم‌ و ميوه‌ها ‌را‌ اخذ ميكنيم‌.

]

(آیه 17)- داستان عبرت انگیز «اصحاب الجنة»! به تناسب بحثی که در آیات گذشته پیرامون ثروتمندان خودخواه و مغرور بود در اینجا داستانی را در باره عده‌ای از ثروتمندان پیشین که دارای باغ خرم و سرسبزی بودند، ذکر می‌کند.

نخست می‌فرماید: «ما آنها را آزمودیم همان گونه که صاحبان باغ را آزمایش کردیم» (انا بلوناهم کما بلونا اصحاب الجنة).

ماجرا چنین بود: این باغ- که طبق مشهور در یمن بوده- در اختیار پیرمردی مؤمن قرار داشت، او به قدر نیاز از آن بر می‌گرفت، و بقیه را به مستحقان و نیازمندان می‌داد، اما هنگامی که چشم از دنیا پوشید، فرزندانش گفتند: ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم، و به این ترتیب تصمیم گرفتند تمام مستمندان را محروم سازند.

ج5، ص249

آیه می‌گوید: ما آنها را آزمودیم، «هنگامی که سوگند یاد کردند: میوه‌های باغ را صبحگاهان (دور از چشم مستندان) بچینند» (اذ اقسموا لیصرمنها مصبحین).